Φωτογραφία: Petros Giannakouris / AP
Ακούστε το άρθρο
Οι πυρκαγιές που πλήττουν για μια ακόμα χρονιά τη χώρα μας έχουν δημιουργήσει έναν κύκλο συζητήσεων σχετικά με την επόμενη μέρα. Η επιτάχυνση της κλιματικής αλλαγής, το σενάριο της ερημοποίησης, αλλά και το πόσο κοντά είμαστε στο σημείο Μηδέν –και τι ακριβώς σημαίνει αυτό– είναι μερικά από τα ερωτήματα που καλούνται να απαντήσουν οι ειδικοί. Αν και μια ακριβής πρόβλεψη για το «αύριο» αυτή τη στιγμή μοιάζει αδύνατη, η αποτροπή επόμενων πυρκαγιών καθώς και η ατομική ευθύνη δείχνουν να είναι οι κυριότεροι άξονες των πιο αισιόδοξων σεναρίων. Στον αντίποδα, τα δυστοπικά σενάρια κάνουν λόγο για μια περιβαλλοντική κατάρρευση που θα είναι μη αναστρέψιμη.
Κώστας Συνολάκης: «Είμαστε κοντά στο “σημείο καμπής”, από το οποίο δεν θα μπορέσουμε να ανακάμψουμε»
Oι πυρκαγιές επηρεάζουν και επιβαρύνουν την κλιματική αλλαγή, όχι όμως με τον τρόπο που ενδεχομένως πιστεύουμε. Η πιο προφανής σύνδεση που κάνει ο περισσότερος κόσμος σε σχέση με τις φωτιές και την κλιματική αλλαγή αφορά τις ομολογουμένως μεγάλες εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα. Στην πραγματικότητα όμως, η βασικότερη τους συνέπεια είναι οι αλλαγές που προκαλούν στο οικοσύστημα, πολλές εκ των οποίων είναι μη αναστρέψιμες. Αυτός είναι και ο σημαντικότερος μας προβληματισμός.
Πολλά από τα νησιά του Αιγαίου που θεωρούμε ξερονήσια φιλοξενούσαν δάση.
Για να γίνω πιο σαφής, ας πάρουμε για παράδειγμα πολλά από τα νησιά του Αιγαίου που στη σημερινή εποχή εμείς τα θεωρούμε ξερονήσια. Στους αρχαίους χρόνους τα ίδια νησιά φιλοξενούσαν δάση. Ο λόγος που αυτές οι δασικές εκτάσεις δεν επιβίωσαν μέχρι σήμερα είναι ότι πρόγονοί μας τα χρησιμοποίησαν είτε ως καύσιμα, είτε ως κατασκευαστικές πρώτες ύλες σε σπίτια, πλοία και βάρκες. Σταδιακά λοιπόν τα δάση αυτά αποψιλώθηκαν και μελλοντικά δεν μπορέσαν να επανακάμψουν, δημιουργώντας το ξηρό τοπίο που αντικρίζουμε σήμερα στα νησιά του Αιγαίου. Αυτός είναι και ο φόβος μας για τις μεγάλες δασικές εκτάσεις που πλήττονται από τις πυρκαγιές: η αποψίλωση του τοπίου και η απώλεια εδαφών.
Όταν αναφερόμαστε σε απώλεια εδαφών εννοούμε την απώλεια του χώματος που στηρίζει όλο το οικοσύστημα: τα φυτά, τα δέντρα, τους θάμνους… Σταδιακά γίνεται ερημοποίηση, και διαφορετικά οικοσυστήματα που απέχουν πολύ από αυτά που θέλουμε να έχουμε κοντά στο περιαστικό μας περιβάλλον. Αυτή τη στιγμή δεν μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα του πόσο κοντά είμαστε σε μια “πλήρη” περιβαλλοντική κατάρρευση. Δεν υπάρχει όμως καμία αμφιβολία στο ότι είμαστε κοντά στο “σημείο μηδέν”, ή για να είμαι πιο ακριβής, στο “σημείο καμπής”, από το οποίο δεν θα μπορέσουμε να ανακάμψουμε. Ίσως και να έχουμε φτάσει σε αυτήν την καμπή, δεν μπορώ να το γνωρίζω. Το μόνο σίγουρο είναι πως πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο ζούμε, αλλά και να επανεξετάσουμε τις δικές μας προσωπικές επιλογές, πέραν των επιλογών των κυβερνήσεων για την παραγωγή ενέργειας. Πιο συγκεκριμένα, η υπερκατανάλωση αγαθών και η σπατάλη τροφίμων αφήνουν ένα τεράστιο αποτύπωμα άνθρακα και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την κλιματική αλλαγή».
Ευθύμης Λέκκας: «Δεν μιλάμε για ένα υποθετικό σενάριο που αφορά αόριστα τις επόμενες γενιές. Μιλάμε για το τώρα»
Φαινόμενα όπως οι δασικές πυρκαγιές, οι έντονες διαβρώσεις οι κατολισθήσεις, η μεγάλη ξηρασία καθώς και οι καύσωνες συνιστούν έναν κύκλο που οδηγεί στην ερημοποίηση. Όταν αναφερόμαστε στην ερημοποίηση δεν εννοούμε απλά μια εικόνα ερήμου, αλλά μια κατάσταση όπου έχει απογυμνωθεί το έδαφος και το υπέδαφος από όλα τα αγώγιμα συστατικά και στοιχεία. Δεν συντελούνται δηλαδή οι απαραίτητες χημικές διεργασίες που υποστηρίζουν τη χλωρίδα και την πανίδα, τόσο πάνω όσο και κάτω από την επιφάνεια.
Πρόκειται για μια αβίωτη κατάσταση, όπου δεν μπορείς να σταθείς χωρίς κλιματισμό ούτε καν στη στάση του λεωφορείου.
Ας πάρουμε για παράδειγμα το Ντουμπάι, όπου η έρημος δεν μπορεί να υποστηρίξει μια φυσιολογική ζωή χλωρίδας και πανίδας. Εκεί λοιπόν υπήρχε η οικονομική δυνατότητα να δημιουργηθεί και να αναπτυχθεί ένας τεχνητός πολιτισμός που στην όμως πραγματικότητα στηρίζεται σε ξύλινα πόδια. Αν δηλαδή κάποιος κλείσει την παροχή του ηλεκτρικού ρεύματος όλα θα τελειώσουν καθώς πρόκειται για μια αβίωτη κατάσταση, όπου δεν μπορείς να σταθείς χωρίς κλιματισμό ούτε καν στη στάση του λεωφορείου.
Εμείς ως χώρα είμαστε στα πρόθυρα αυτής της κατάστασης. Πρόκειται βέβαια για μια συνθήκη, μια διεργασία που εξελίσσεται σταδιακά, όχι από τη μια στιγμή στην άλλη. Στην Αττική ωστόσο έχουμε ήδη σε έναν βαθμό ερημοποίηση. Φυσικά όσο συνεχίζουν να εξαφανίζονται τα δάση μας με αυτούς τους ρυθμούς και συνυπολογίζοντας την κλιματική κρίση τόσο η εικόνα θα χειροτερεύει. Αν για παράδειγμα καεί και η Πάρνηθα, τότε δεν ξέρω τι θα έχει μείνει. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως είμαστε στο σημείο μηδέν. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως δεν μιλάμε για ένα υποθετικό σενάριο που αφορά αόριστα τις επόμενες γενιές. Μιλάμε για το τώρα. Όσο για τα περιθώρια που έχουμε να ανατραπεί αυτή η κατάσταση, σίγουρα ένα μερίδιο ευθύνης το έχει η πολιτεία, είναι όμως πολύ σημαντικό να αναλάβει ο καθένας το κομμάτι της δικής του προσωπικής ευθύνης, ειδικά όσον αφορά τους βασικούς κανόνες πυρασφάλειας. Μόνο αν γίνουν αλλαγές από τη βάση, τότε θα μπορέσουμε να κατακτήσουμε και την κορυφή.
Αλέξανδρος Δημητρακόπουλος: «Δεν υπάρχουν λόγοι πανικού αλλά ούτε και εφησυχασμού»
Ως ερημοποίηση ορίζουμε την πλήρη υποβάθμιση του φυσικού πόρου του εδάφους, που στις χώρες της μεσογειακής λεκάνης προκαλείται από επαναλαμβανόμενους κύκλους πυρκαγιών και υπερβόσκησης. Συχνές πυρκαγιές καταστρέφουν τη φυσική φυτοκάλυψη, εκθέτοντας έτσι την επιφάνεια του εδάφους στις δυνατές φθινοπωρινές βροχές με αποτέλεσμα την έκπλυσή του, τη μείωση της υδατοσυγκράτησης και τον εκμηδενισμό της παραγωγικής του ικανότητας. Επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές ανά μικρά χρονικά διαστήματα (μικρότερα των δέκα ετών) προκαλούν εκτεταμένη διάβρωση του εδάφους και, τελικά, ερημοποίηση της περιοχής. Το φαινόμενο της ερημοποίησης των μεσογειακών ευρωπαϊκών χωρών ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής (δηλ. μιας ξηρότερης και θερμότερης ατμόσφαιρας) απασχόλησε την Ευρωπαϊκή Ένωση από το 2000 και μετά, θέτοντάς το ως κύριο στόχο του Ερευνητικού Προγράμματος HORIZON κατά τη δεκαετία 2000 – 2010. Ο ατέρμων κύκλος έχει τέσσερα κύρια σημεία: κλιματική αλλαγή – περισσότερες δασικές πυρκαγιές – διάβρωση του εδάφους – ερημοποίηση.
Στην Ελλάδα, και ειδικότερα στο αττικό λεκανοπέδιο, η μεσογειακή βλάστηση (πευκοδάση και θαμνώνες αείφυλλων – πλατύφυλλων ) έχει αναπτύξει εξελικτικά βιολογικούς μηχανισμούς προσαρμογής που εξασφαλίζουν τη φυσική αναγέννηση των καμένων οικοσυστημάτων μετά από πυρκαγιά, εφόσον το πεδίο μείνει αδιατάρακτο από ανθρώπινες επεμβάσεις (π.χ., βόσκηση). Οι φετινές πυρκαγιές σε πολλές περιπτώσεις εξαπλώθηκαν σε σχετικά πρόσφατα καμένες εκτάσεις (Δερβενοχώρια, κ.α.).
Το οικοσύστημα δεν πρόκειται να «καταρρεύσει» στα επόμενα τριάντα χρόνια.
Δεν υπάρχουν λόγοι πανικού αλλά ούτε και εφησυχασμού: Το οικοσύστημα δεν πρόκειται να «καταρρεύσει» στα επόμενα τριάντα χρόνια. Επειδή όμως οι μετεωρολογικές συνθήκες θα ευνοούν όλο και περισσότερο την έναρξη και εξάπλωση πυρκαγιών στο μέλλον, πρέπει έγκαιρα να καταστρώσουμε αποτελεσματικά σχέδια πρόληψης και καταστολής δασικών πυρκαγιών, ενημέρωσης των κατοίκων δασοαστικών περιοχών και, κυρίως, αλλαγή του θεσμικού πλαισίου δόμησης σε δασικές εκτάσεις και των αρμοδιοτήτων των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην αντιπυρική διαχείριση των δασών. Με άλλα λόγια πρέπει να αλλάξουμε τους κανόνες με τους οποίους θα μπορούμε να χτίζουμε, να τα διαχειριζόμαστε και να ζούμε μέσα στα δάση, για να τα προστατεύσουμε από τις δασικές πυρκαγιές.
