Εικονογράφηση: Loukia Kattis
Ακούστε το άρθρο
«Το ένα ποτό δεν είναι τίποτα. Τα δύο ποτά είναι λίγα. Τα τρία ποτά είναι αρκετά. Τα τέσσερα ποτά είναι πολλά. Τα πέντε ποτά είναι λίγα». Αυτή η ανέκδοτη φράση, ίσως, περιγράφει συνοπτικά, αλλά με ακρίβεια την πορεία ενός χρήστη προς την εξάρτηση και τον αλκοολισμό. Κι αν η κατάχρηση αλκοόλ στους ενηλίκους, απότοκο συχνά του παραπάνω «ρητού», είναι ένα σύνηθες και πολυσυζητημένο στη δημόσια σφαίρα φαινόμενο, η σχέση των εφήβων με το αλκοόλ αποτελεί μια σκιώδη ζώνη που σπανίως απασχολεί ανοιχτά τον διάλογο. Δύο νέοι που υπήρξαν αλκοολικοί ως μαθητές και ένας ειδικός μιλούν στην «Κ» και αποκρυπτογραφούν την περίπλοκη σχέση των εφήβων με το αλκοόλ.
«Ηθελα να αλλάξω την αντίληψη των άλλων για μένα»
Ο Βασίλης, ενήλικος σήμερα, αφηγείται στην «Κ» τη δική του ιστορία με το αλκοόλ, η οποία ξεκίνησε στα γυμνασιακά του χρόνια. «Μπήκα στο γυμνάσιο ύστερα από μια παιδική ηλικία με ανασφάλειες και φοβίες, με χαμηλή αυτοπεποίθηση, με περιορισμένες κοινωνικές σχέσεις. Οι φοβίες μεγάλωσαν, άρχισε να μπαίνει στην εξίσωση η “φλωριά” και ο “ανδρισμός”, και πήρε πολύ σημαντική θέση στο μυαλό μου η εικόνα. Επειδή η εικόνα μου ήταν εκείνη ενός φοβισμένου, μαζεμένου και κλεισμένου στον εαυτό του παιδιού, ήθελα να κάνω κάτι για να αλλάξω την αντίληψη των άλλων για μένα», περιγράφει για τις συνθήκες υπό τις οποίες ξεκίνησε να πίνει συστηματικά.
Η ζωή του Βασίλη έκτοτε άλλαξε. Βρέθηκε σε καβγάδες, σε επικίνδυνες καταστάσεις, άλλαξε ντύσιμο και συμπεριφορές.
Για τον Βασίλη η αλλαγή αυτή πέρναγε μέσα από το αλκοόλ, το οποίο συχνά συνδεόταν, ακόμα και από κοντινά-συγγενικά του πρόσωπα, με τη «μαγκιά». «Αρχισα να κάνω παρέα με άτομα που ήταν “αλήτες”, κάπνιζαν, έπιναν. Εκανα και εγώ τα ίδια, άρχισα να μπαίνω σε αυτή τη φάση και να υιοθετώ συμπεριφορές. Σταμάτησα να είμαι γλυκός, τρυφερός. Εγινα κοινωνικός, βάζοντας όμως ταυτόχρονα τείχη, και έγινα σταδιακά επιθετικός. Αρχισα να τσακώνομαι όλο και πιο συχνά –ακόμα και με αγνώστους στον δρόμο», συνεχίζει.
Η ζωή του Βασίλη έκτοτε άλλαξε. Βρέθηκε σε καβγάδες, σε επικίνδυνες καταστάσεις, άλλαξε ντύσιμο και συμπεριφορές. «Με αυτόν τον τρόπο, όπως έχω διαπιστώσει μετά από σκέψη, συζήτηση και ψυχοθεραπεία, προσπαθούσα να σχηματίσω εντυπώσεις. Να βάλω στο μυαλό των άλλων μια εικόνα και να την επιβάλω», εξομολογείται σήμερα.
Παρ’ ότι, όπως λέει, μέσα του παρέμενε φοβισμένος, ένιωθε την ανάγκη ο περίγυρός του να τον βλέπει «ως σκληροτράχηλο, μάγκα». «Και όταν ανακάλυψα ότι αυτό πραγματικά δούλευε, με το αλκοόλ, μεταξύ άλλων, δεν μπορούσα να σταματήσω», συνεχίζει.
«Σχεδόν σε κάθε συνθήκη ήθελα να είμαι μεθυσμένος»
«Στη συνέχεια, σχεδόν σε κάθε συνθήκη ήθελα να είμαι μεθυσμένος. Ηθελα να είμαι μεθυσμένος όταν έπρεπε να αντιμετωπίσω μια δύσκολη κατάσταση, όταν έπρεπε να είμαι κοινωνικός, όταν θα έβγαινα ραντεβού. Μόνο έτσι μπορούσα να αποδεχτώ τον εαυτό μου και μόνο έτσι ένιωθα άνετα να λειτουργήσω. Θεωρούσα ότι αυτή η εκδοχή του εαυτού μου είναι η ιδανική. Κάθε πτυχή μου που είχε αδυναμίες προσπαθούσα να την καλύπτω με το αλκοόλ, βάζοντας στην άκρη τις αιτίες και αντιμετωπίζοντας –βραχυπρόθεσμα– τα συμπτώματα», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Βέβαια, έστω και σε αυτό το βραχυπρόθεσμο πλαίσιο, ο Βασίλης πράγματι μπόρεσε να αλλάξει τη γνώμη του κόσμου για εκείνον: «Συνομήλικοι με έβλεπαν να πηγαίνω σχολείο το πρωί και να πίνω αλκοόλ σε μπουκαλάκι πίσω από το κυλικείο και ένιωθα πως με κοιτούσαν σαν να βλέπουν κάτι πολύ συναρπαστικό. Οι μεγαλύτεροι στον κύκλο μου, όταν έβλεπαν ότι πίνω –δεν το έκανα πάντα φανερά προς εκείνους, μόνο προς άλλους συνομηλίκους ή άγνωστους ενήλικες– είχαν πάντα αρνητική στάση, τα έριχναν στην ανατροφή και στους γονείς και ήταν σίγουροι ότι τα δικά τους τα παιδιά θα είναι πάντα καλοί μαθητές, καλοί άνθρωποι και μακριά από αλκοόλ, ναρκωτικά και σεξ. Οι περισσότεροι καθηγητές στο σχολείο δεν είχαν πάρει χαμπάρι, δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τέτοιες πτυχές της διαμόρφωσης της εφηβικής προσωπικότητας».
Τώρα, θυμάμαι τον εαυτό μου –όσο μπορώ να τον θυμηθώ– σαν ένα φοβισμένο παιδί, που είχε την ανάγκη να σηκώσει ένα τείχος άμυνας για να προστατευτεί. Ενα παιδί με άλυτα προβλήματα, με αθεράπευτα παιδικά τραύματα, που προσπαθούσε να τα αντιμετωπίσει όλα αυτά χωρίς έλεγχο, χωρίς ουσιαστική βοήθεια, χωρίς να ξέρει πώς.
Ρωτάμε τον Βασίλη πώς βίωνε τη ροή του χρόνου εκείνη την περίοδο. «Δεν είμαι σίγουρος», απαντά και εξηγεί: «Είναι κάπως σαν να βλέπω έναν άλλο άνθρωπο, του οποίου το σώμα είχα καταλάβει για κάποια χρόνια. Είναι σαν να προσπαθώ να θυμηθώ ένα όνειρο, ένα μεγάλο κενό μνήμης με μερικές τρύπες διαύγειας. Οταν είσαι συνεχώς πιωμένος, αλλάζει κάπως ο τρόπος με τον οποίον επεξεργάζεται τις πληροφορίες το κεφάλι. Αλλάζει ο τρόπος που μιλάς, που σκέφτεσαι, που συμπεριφέρεσαι, έχεις δυσκολίες στη συγκέντρωση».
Οπως μοιράζεται στην «Κ», ο Βασίλης στη φάση αυτή της ζωής του έχανε ευκαιρίες να συνδεθεί με άλλους ανθρώπους, «να δώσει και να πάρει φιλία», όπως λέει. «Τώρα, θυμάμαι τον εαυτό μου –όσο μπορώ να τον θυμηθώ– σαν ένα φοβισμένο παιδί, που είχε την ανάγκη να σηκώσει ένα τείχος άμυνας για να προστατευτεί. Ενα παιδί με άλυτα προβλήματα, με αθεράπευτα παιδικά τραύματα, που προσπαθούσε να τα αντιμετωπίσει όλα αυτά χωρίς έλεγχο, χωρίς ουσιαστική βοήθεια, χωρίς να ξέρει πώς».
Απομυθοποίηση
Χρειάστηκε καιρός για την απομυθοποίηση, για να μπορέσει να εντοπίσει τα αρνητικά. «Το αλκοόλ δεν έδινε λύσεις στα προβλήματά μου. Τα άφηνε να βράζουν, τα γιγάντωνε. Δεν μου έδινε την ευκαιρία να ασχοληθώ μαζί τους και μου δημιουργούσε αλλά τόσα. Πήρε καιρό να βγω από όλο αυτό, και μάλιστα η προσπάθεια συνεχίζεται ακόμα και σήμερα. Υπάρχει ακόμη πειρασμός: έρχεται κάτι δύσκολο; Είναι πολύ εύκολο να πιεις, να “κάνεις κεφάλι” και να το αντιμετωπίσεις χωρίς αναστολές», αποκαλύπτει.
Στο τέλος της συζήτησης ρωτάμε τον Βασίλη αν μέσα σε αυτό το πλαίσιο υπήρχαν όμορφες στιγμές. «Υπάρχουν κάποιες αναμνήσεις, σαν όνειρο, σε απροσδιόριστα μέρη, με παρέες ξεχασμένες στο παρελθόν, πάντα με αλκοόλ, φωτιές, συναυλίες σε υπόγεια», θυμάται για να καταλήξει λέγοντας ότι «έχω πιάσει σήμερα τον εαυτό μου να προσπαθεί να αποκτήσει ξανά ένα μέρος της συμπεριφοράς που είχα τότε, νηφάλιος όμως».
«Πίστευα ότι μπορούσα να πετύχω τα πάντα, ενώ τα έχανα όλα»
O E., ο οποίος επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του, μιλάει για τη δική του εμπειρία με το αλκοόλ στο τέλος της μαθητικής του ζωής. «Η πρώτη φορά που ήπια κάποιο “σκληρό” ποτό ήταν στη Γ’ Γυμνασίου και παρ’ ότι την επόμενη μέρα ξύπνησα με έναν πρωτόγνωρο πονοκέφαλο, δεν μπόρεσα να ξεχάσω την ευφορία που ένιωσα όσο είχα “κεφάλι”. Ηταν η πρώτη φορά στη ζωή μου που ένιωθα τόσο δυνατός και τόσο ελεύθερος σε ένα κοινωνικό πλαίσιο στην εφηβική μου ζωή», αφηγείται στην «Κ».
Δύο χρόνια μετά, και ενώ ξεκινούσε σταδιακά την προετοιμασία του για τις τελικές εξετάσεις της Γ΄ Λυκείου, ο Ε. έβαλε το αλκοόλ στην καθημερινότητά του. «Από μικρός ζούσα σε ένα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον, στο οποίο η αριστεία ήταν μονόδρομος. Οταν αυτή η αριστεία αφορούσε τα μαθήματα ή τα σπορ, τα πήγαινα μια χαρά. Οταν μπήκε στη συνάρτηση ο ερωτικός παράγοντας και το επίδικο της αρρενωπότητας, μπλόκαρα», διηγείται. «Ενιωθα στις εξόδους να απειλούμαι από τους φίλους μου, δεν μπορούσα να ξεχωρίσω. Αισθανόμουν αδιάφορος, μη θελκτικός στις κοπέλες. Ταυτόχρονα, στο σπίτι, μιας και έμενα πολλές ώρες μόνος, χαλάρωνα πίνοντας μόνος. Πριν το καταλάβω έγινε κομμάτι της καθημερινότητάς μου και δειλά δειλά έπινα και στο σχολείο, αγχωμένος πάντα να μη γίνει αντιληπτό».
Ο Ε. μας λέει ότι το αλκοόλ του επέτρεψε να νομίζει ότι γίνεται κοινωνικός, ότι αντιμετωπίζει –πρόσκαιρα όπως λέει– τη θλίψη και την εσωστρέφεια, ότι προσεγγίζει κορίτσια της ηλικίας του με θάρρος. «Εκοψα το ποτό προς το τέλος της Γ΄ Λυκείου, αφενός επειδή ένιωθα ότι οι γονείς μου είχαν καταλάβει, αφετέρου επειδή δεν ήθελα να χαθεί το τρένο των εξετάσεων», εξηγεί. Το αλκοόλ, όμως, επανήλθε στη ζωή του ξανά. «Υπήρξαν γεγονότα στη φοιτητική μου ζωή που με έκαναν να καταλάβω ότι όσα νόμιζα ότι αποκόμιζα από το ποτό ήταν ψέματα. Παρά τα “χαστούκια”, που ενίοτε ήταν πολύ επώδυνα, δεν σταμάτησα να σκέφτομαι τη στιγμή εκείνη όπου φτάνεις να έχεις το ιδανικό κεφάλι. Εκεί που νομίζεις ότι μπορείς να καταφέρεις τα πάντα. Οταν η ζωή άρχισε να δείχνει ότι έχανα τα πάντα, το έκοψα, με πολλές δυσκολίες».
«Τοκογλύφος»
Ο Δημήτρης Παντελεάκης, ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, συνεργάτης της Α΄ Ψυχιατρικής Πανεπιστημιακής Κλινικής του Αιγινήτειου Νοσοκομείου για θέματα εξαρτήσεων, επισημαίνει τη βαρύτητα του προβλήματος της κατάχρησης αλκοόλ ευρύτερα εξηγώντας στην «Κ» πως ανάμεσα στις εθιστικές ουσίες, «το αλκοόλ είναι η πυρηνική δύναμη, η ουσία που μπορεί να διαμορφώσει κλινική εικόνα που αφορά όλη την ψυχιατρική».
Σε ερώτηση αναφορικά με τους λόγους που μπορεί να οδηγήσουν έναν νέο άνθρωπο σε μια έντονη ροπή προς το αλκοόλ, ο κ. Παντελεάκης επισημαίνει πως «στην ιατρική όλα λειτουργούν πολυπαραγοντικά», υπογραμμίζοντας ότι μια παθολογία έχει γενετικές και επιγενετικές ρίζες. «Αυτά που ζήσαμε ως έμβρυα είναι πολύ σημαντικά για την ψυχική μας συγκρότηση, άρα και για τις εξαρτήσεις», συμπληρώνει ξεκαθαρίζοντας παράλληλα ότι «δεν υπάρχει προφίλ αλκοολικού σε σχέση με την προσωπικότητα».
Για τις περιπτώσεις εφήβων και νέων ανθρώπων η κατάχρηση του αλκοόλ είναι συνέπεια της ανάγκης υπέρβασης της κοινωνικής φοβίας, αυτού, δηλαδή, που απλοϊκά ονομάζουμε ντροπαλότητα, ενώ συχνά συμπλέει και με την αγωνία ερωτικής επιτυχίας.
Ο κ. Παντελεάκης στέκεται ιδιαίτερα στη σύνδεση του αλκοόλ με την κατάθλιψη, υπογραμμίζοντας ότι αποτελεί μια από τις πιο επιδραστικές ουσίες. «Ενας νέος μπορεί να ξεκινήσει να πίνει αλκοόλ για να νιώσει χαρούμενος, μεσομακροπρόθεσμα, όμως, το αποτέλεσμα είναι το ανάποδο. Ο εγκέφαλος εντέλει χάνει την ικανότητά του για αυτό το αποτέλεσμα και ο χρήστης δεν μπορεί να “ακούσει” την εντολή να χαρεί από οτιδήποτε άλλο», σημειώνει.
Ειδικά για τις περιπτώσεις εφήβων και νέων ανθρώπων, επισημαίνει ότι η κατάχρηση του αλκοόλ είναι συνέπεια της ανάγκης υπέρβασης της κοινωνικής φοβίας, αυτού, δηλαδή, που απλοϊκά ονομάζουμε ντροπαλότητα, ενώ συχνά συμπλέει και με την αγωνία ερωτικής επιτυχίας. Αν, όμως, το άτομο προσπαθήσει να ξεπεράσει τη διαταραχή κοινωνικού άγχους με το αλκοόλ, στην πραγματικότητα επί της ουσίας το πρόβλημα θα παραμείνει ανεπίλυτο, παρά τις ενδεχόμενες πρόσκαιρες και ψευδεπίγραφες «νίκες» του χρήστη.
Ο κ. Παντελεάκης επιβεβαιώνει ότι το αλκοόλ ακόμα και σε νεαρές ηλικίες λειτουργεί σαν «τοκογλύφος». Ο,τι σου δίνει πρόσκαιρα, στο παίρνει πίσω σε πολλαπλάσιο βαθμό. Για αυτό και, σύμφωνα με τον ίδιο, ο φαύλος κύκλος για το αν η παθολογία οδηγεί στη χρήση ή το αντίστροφο, μπορεί να κλείσει από τη διακοπή της χρήσης.
«Σαν να βουτάς έναν εγκέφαλο σε έναν κουβά με νερό και οινόπνευμα»
Ρωτάμε τον κ. Παντελεάκη για τις άμεσες και τις μεσοπρόθεσμες συνέπειες της κατάχρησης αλκοόλ, πέραν της πιο διαδεδομένης που σχετίζεται με τη μείωση της ηπατικής λειτουργίας. Οπως σημειώνει, η ζημιά της αλκόολης στον εγκέφαλο είναι τεράστια. «Είναι σαν να βουτάς έναν εγκέφαλο σε έναν κουβά με νερό και οινόπνευμα», λέει παραστατικά. Ειδικά για τους εφήβους, ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος καθώς ο εγκέφαλος είναι πιο ευαίσθητος, αφού το νευρικό σύστημα είναι υπό διαμόρφωση. Ταυτόχρονα, επισημαίνει την καθοριστική ζημιά που προκαλεί το αλκοόλ στο έντερο και στην αδυναμία απορρόφησης θρεπτικών για τον οργανισμό ουσιών.
Ειδικά για τους εφήβους, ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος καθώς ο εγκέφαλος είναι πιο ευαίσθητος, αφού το νευρικό σύστημα είναι υπό διαμόρφωση.
Εκτός των παραπάνω, όμως, κάνει ειδική μνεία και στους άμεσους κίνδυνους. «Η ζημιά που κάνει το αλκοόλ περίπου κατά 50% συνδέεται με οξέα περιστατικά», εξηγεί αναφερόμενος στον αυξημένο κίνδυνο ατυχημάτων, ακόμα και θανάτου. Στέκεται επίσης στα αλκοολικά blackouts, δηλαδή τα κενά μνήμης της επόμενης μέρας μετά τη χρήση, λέγοντας πως για τους νέους χρήστες αποτελούν μια σοβαρή ένδειξη ότι «ο εγκέφαλος κατεβάζει ρολά».
Οι δύο κατηγορίες πότη
Σύμφωνα με τον κ. Παντελεάκη, ειδικά στις περιπτώσεις νέων, η ροπή προς το αλκοόλ συναντάται συχνότερα σε ανθρώπους με επιθετικές, αντικοινωνικές τάσεις και διαταραχές διαγωγής. Οπως μας λέει, «στην ψυχανάλυση η επιθετικότητα είναι αρσενικό χαρακτηριστικό», άρα και οι περιπτώσεις κατάχρησης αλκοόλ που συνδέονται με τέτοιες συμπεριφορές παρουσιάζονται περισσότερο σε αγόρια ή σε νεαρούς άνδρες. «Η κατάχρηση σχεδόν όλων των ουσιών αφορά περισσότερο τους άνδρες και δη παρορμητικές προσωπικότητες», σημειώνει. «Η εξάρτηση είναι μια διεργασία που στα αρχικά της στάδια προκύπτει παρορμητικά. Στην “πίσω φάση” της, όμως, συνδέεται με την ψυχαναγκαστικότητα», προσθέτει, ενώ επισημαίνει και την περίπτωση του νευρωτικού-ευαίσθητου πότη, αυτού δηλαδή που πίνει για να νιώσει καλύτερα.
Σε ερώτηση για το εάν οι απαγορευτικές ή οι αντιαπαγορευτικές πολιτικές από την πλευρά της Πολιτείας είναι πιο λειτουργικές, απαντά ότι παρότι η λογική της αντιαπαγόρευσης μοιάζει πιο ιδεαλιστική, είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να λειτουργήσει. Φέρνει, μάλιστα, ως παράδειγμα την υιοθέτηση περιοριστικών πρακτικών και πρακτικών πρόληψης στις ΗΠΑ που έφεραν αποτελέσματα.
Περισσότεροι από 1 στους 3 μαθητές στην Ελλάδα θεωρούν ακίνδυνο το να πίνει κανείς σχεδόν καθημερινά (1-2 ποτά), ενώ σχεδόν 2 στους 5 αναφέρουν ότι πολύ πρόσφατα ήπιαν 5 ή περισσότερα ποτά στη σειρά τουλάχιστον μία φορά ενώ 1 στους 9 τουλάχιστον τρεις φορές.
Ο κ. Παντελεάκης εξηγεί στην «Κ» ότι «είναι σπάνιο να βρεθεί “καθαρόαιμος” αλκοολικός σε εφηβική ηλικία», για αυτό και λόγω της σπανιότητας του φαινομένου το θέμα της θεραπείας ή της πρόληψης δεν έχει αντιμετωπιστεί με σχολαστικότητα. Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν οργανωμένα πρόγραμμα για εφήβους στην Ελλάδα στερεί, επιπλέον, τη δυνατότητα συναγωγής ποσοτικών συμπερασμάτων σε σχέση με τα ποσοστά των εφήβων που έχουν σοβαρή ροπή προς το αλκοόλ. Ακόμα και τα προγράμματα ευαισθητοποίησης που εκπονούνται από τον ΟΚΑΝΑ σε συνεργασία με δημοτικές αρχές αφορούν κατά κύριο λόγο τις οπιούχες ουσίες και όχι το αλκοόλ.
Και όλα αυτά την ώρα που σύμφωνα με την έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας, «ESPAD – Ελλάδα 2019», περισσότεροι από 1 στους 3 μαθητές θεωρούν ακίνδυνο το να πίνει κανείς σχεδόν καθημερινά (1-2 ποτά), ενώ σχεδόν 2 στους 5 αναφέρουν ότι πολύ πρόσφατα ήπιαν 5 ή περισσότερα ποτά στη σειρά τουλάχιστον μία φορά ενώ 1 στους 9 τουλάχιστον τρεις φορές.